Pojęcie czasu wolnego definiuje wiele nauk począwszy od filozofii poprzez antropologię, socjologię, psychologię, medycynę a skończywszy na ekonomii. Każda z nich czas wolny ukazuje w innym kontekście kładąc nacisk na zaspokojenie różnych potrzeb. Na interdyscyplinarne ujęcie czasu wolnego wskazuje ogromna ilość definicji, dzięki czemu ukazuje wielopłaszczyznowość tego pojęcia, które koncentruje w sobie wiele wymiarów życia jednostki i grup społecznych [Bombol M., Dąbrowska A. 2003, s.3].
Problematyka wolnego czasu nierozerwalnie powiązana jest z rozwojem cywilizacyjnym. Od zarania dziejów człowiek żyje w czasie cyklicznym związanym z dobowym cyklem dnia i nocy, powtarzającymi się porami roku, czy świętami i rytuałami. W czasach antycznych czas wolny utożsamiano z zajęciami godnymi wolnego człowieka, z polityką, dysputami, filozofią, sztuką itp. Czas społeczności tradycyjnych płynął powoli, więc nie odczuwano konieczności jego oszczędzania [tamże s.3].
Dzisiejsze rozumienie czasu wolnego pojawia się dopiero po rewolucji przemysłowej, gdy praca ludzka została ujęta w pewne ramy czasowe. Zostało go wówczas tak mało, że przeznaczony mógł być jedynie na zaspokojenie potrzeb fizjologicznych organizmu oraz wykonanie koniecznych prac domowych. Unormowanie czasu pracy nie spowodowało automatycznie pojawienia się czasu faktycznie wolnego. Dopiero w miarę rozwoju społeczno – gospodarczego, wraz z wprowadzeniem postępu technicznego i nowych form organizacji pracy możliwe stało się wyłonienie czasu rzeczywiście wolnego [Bombol Dąbrowska A. 2003, s.4].
Najkrótszą i najbardziej ogólną definicję czasu wolnego sformułował T. Vebleu (1899). Ten amerykański ekonomista jako pierwszy podjął się zdefiniowania pojęcia wolnego czasu jako „całokształt życia człowieka poza pracą” [Czajka S. 1979, s.38]. Podobnej definicji użył niemiecki socjolog O. Neuloha (1959) uważając cały czas poza pracą zawodową jako wolny (wliczając również sen). Zaś Francuz G. Friedmann (1960) podzielił czas na „wolny” i „swobodny”. Istotne znaczenie ma fakt, że człowiek wolny od pracy zawodowej ma do spełnienia pewne obowiązki rodzinne i społeczne, a zatem nie możemy tu mówić w pełni o czasie wolnym. Dopiero po wypełnieniu wszystkich obowiązków z życia zawodowego i społeczno – rodzinnego pozostaje mu czas swobodny w którym to może oddać się ulubionym zajęciom. Za najpełniejszą definicję czasu wolnego uważa się podaną przez J. Dumazedier’a (1960) „czas wolny obejmuje wszystkie zajęcia, którym jednostka może się oddawać z własnej chęci bądź dla odpoczynku, rozrywki, rozwoju swych wiadomości lub swego kształcenia (bezinteresownego), swego dobrowolnego udziału w życiu społecznym, po uwolnieniu się z obowiązków zawodowych, rodzinnych, społecznych” [Czajka S. 1979, s.39].
Jak podkreśla B. Jung pojęcie wolnego czasu zawiera w sobie wiele elementów:
psychologiczno – subiektywne: czas wolny jako „stan duszy”, „stosunek jednostki do wykonywanej czynności”, „styl postępowania”,
rezydualne: czas jaki pozostaje po uwolnieniu się jednostki od obowiązków zawodowych, 24 godziny pomniejszone o obowiązki,
autonomiczno – osobisty: czynności dowolnie wybrane, działanie wolne i dobrowolne,
normatywno – funkcjonalne: czas pogoni za prawdą poznaniem samego siebie, całokształt czynności którym oddaje się jednostka w celu wypoczynku, rozrywki lub bezinteresownego pogłębiania swej wiedzy,
behawioralne: każdy typ zachowania inny niż praca, wykonywany poza czasem pracy,
ekonomiczne: cały czas który nie jest sprzedawany i który należy do jednostki bez względu na sposób w jaki jest wykorzystywany [Bombol M., Dąbrowska A. 2003, s. 4].
Czas wolny obejmuje wszystkie zajęcia, którym jednostka może oddawać się z własnej chęci dla wypoczynku, rozwoju swych wiadomości lub swego kształcenia (bezinteresownego), swego dobrowolnego udziału w życiu społecznym, po uwolnieniu się od obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych. Z kolei E. Wnuk- Lipiński stwierdza, iż czas wolny to czas pozostający do osobistej dyspozycji człowieka po spełnieniu przez niego obowiązków zawodowych, rodzinnych, szkolnych oraz zaspokojeniu potrzeb biologicznych organizmu [Bombol M., Dąbrowska A. 2003, s. 4 – 5].
W. Okoń (2004, s.68) w „Nowym słowniku pedagogicznym” definiuje czas wolny jako czas do dyspozycji jednostki po wykonaniu przez nią zadań obowiązkowych; pracy zawodowej, nauki obowiązkowej w szkole i w domu oraz niezbędnych zadań domowych.
K. Przecławski (1993, s.75) poprzez czas wolny rozumie na ogół ten czas, który pozostaje człowiekowi do jego swobodnej dyspozycji po wykonaniu czynności związanych z zaspokajaniem potrzeb biologicznych i higienicznych (sen, jedzenie, toaleta) oraz czynności obowiązkowych (praca, nauka, obowiązki rodzinne, dojazd do pracy lub nauki).W tym czasie człowiek ma znacznie większą niż indziej możliwość wyboru czynności, którymi pragnie się zajmować (…)
Nieco inne podejście do problematyki czasu wolnego reprezentuje K. Rogoziński (1992) twierdząc, iż czas wolny to czas, który dzięki wolnym wyborom wypełniają czynności (sytuacje lub stany) spełniane dla nich samych. Wyróżnia on cztery etapy dochodzenia do czasu wolnego:
Tabela 2. Etapy dochodzenia do czasu wolnego źródło: (Bombol M.,Dąbrowska A, 2003, s. 5)
I etap | II etap | III etap | IV etap |
|
|
|
|
Etap pierwszy nacechowany jest wysokim stopniem przymusu związanego z zaspokojeniem potrzeb fizjologicznych oraz wykonywaniem pracy. W etapie II znajdują się te aktywności, które cechuje wysoki stopień obowiązkowości lub też podejmuje się je pod wpływem presji ekonomicznej (prowadzenie gospodarstwa domowego, wypełnianie funkcji opiekuńczo – wychowawczej, podejmowanie dodatkowej pracy zarobkowej). Przejście do następnego etapu nie zawsze da się wyodrębnić. Niektóre czynności (dokształcanie lub samokształcenie) mogą wynikać z dążenia do poprawy sytuacji zawodowej lub polepszenia sytuacji materialnej (wtedy powinny znajdować się w etapie II) lub z potrzeb poznawczych jednostki. Etap ostatni to czynności, które podejmowane są dla jednostki samej w sobie i których wykonywanie sprawia radość [Bombol M., Dąbrowska A. 2003, s. 6].
Zatem czas wolny stanowi naturalny stan w którym człowiek może osiągać pełnię rozkwitu. W. B. Pitkin (1967) pisze: „wolny czas może być największym błogosławieństwem lub przekleństwem. Ty określasz jego wartość, a sposób w jaki go spędzasz, świadczy o tobie. W dawnych czasach praca determinowała w tym względzie człowieka pracy. W czasach obecnych sposób spędzania wolnego czasu określa człowieka” [Czajka S.1979, s.41 – 42].
Współczesne formy spędzania wolnego czasu ukształtowały się dopiero w drugiej połowie XX wieku. Do ich opisania trudno jest korzystać jedynie ze schematu triady funkcji czasu wolnego, tym bardziej, że określona czynność elementarna może jednocześnie pełnić funkcję odpoczynku, zabawy i pracy nad sobą [ Pięta J. 2004, s.81].
Do współczesnych form spędzania wolnego czasu zaliczamy:
turystykę – to forma czynnego wypoczynku poza miejscem stałego zamieszkania związana z celami poznawczymi i elementami sportu [tamże, s. 82]. Turystyka jest dziś bardzo popularną formą spędzania wolnego czasu. Przez wiele stuleci była przywilejem jedynie zamożnych warstw społecznych, dziś praktykowana jest przez miliony ludzi w Polsce. Ludzie podróżują w celach poznawczych, zdrowotnych, wypoczynkowych i dla samej przyjemności podróżowania,
sport – na początku XIX w. zaczęły powstawać sportowe formy organizacyjne – kluby, które najpierw miały charakter ekskluzywny, później rozpowszechniły się w środowisku mieszczańskim. We współczesnym świecie sport jest uprawiany przez szerokie rzesze ludzi oraz stanowi formę powszechnego widowiska angażującego miliony kibiców. Sport jest ważnym czynnikiem integrującym różne środowiska społeczne. Sprzyja zachowaniu zdrowia oraz rozwija pozytywne cechy osobowości człowieka , m.in. wytrwałość, silną wolę, zdyscyplinowanie, poczucie solidarności i koleżeństwa [Pięta J. 2004, s. 87 – 88]. Pośród wielu klasyfikacji sportu, sport rekreacyjny jest uprawiany w czasie wolnym. Jest formą wypoczynku czynnego z zachowaniem współzawodnictwa, które jest ważnym czynnikiem motywującym,
środki masowego przekazu – to urządzenia i instytucje tworzące podstawę systemu komunikowania w kulturze masowej, do których zaliczamy prasę, książki, kino, radio, telewizję, fonografię i wideokasety [tamże, s. 92]. Zaspokajają one w znacznym stopniu potrzeby we wszystkich funkcjach czasu wolnego, dając odpoczynek, rozrywkę i rozwijanie zainteresowań. W dzisiejszych czasach telewizja bije rekordy popularności i systematycznie wypiera z kręgu zainteresowań pozostałe środki masowego przekazu, szczególnie książkę. Jest to niepokojące zjawisko gdyż przez banalne programy znacznie obniża poziom intelektualny społeczeństwa. Telewizja nazywana jest „złodziejem czasu”. Każdego dnia przed telewizorami dobrowolnie i biernie zasiada miliony ludzi poddając się łagodnej hipnozie. Przez to traci poczucie krytycyzmu, staje się podatnym na wszelkie manipulacje. Świat wirtualny uznaje za rzeczywistość. Szczególnie podatna jest młodzież i dzieci. Naturalna skłonność do naśladowania dorosłych powoduje iż za przyczyną telewizji powstają zaburzenia osobowości, rozwijają się wśród nieletnich i młodocianych nałogi i zboczenia, a także rośnie przestępczość [Pięta J.2004, s. 96].
teatry i filharmonie, wystawy i muzea – należą one do niewielkiej grupy ludzi w większości z wykształceniem średnim lub wyższym. Zaspokajają one potrzeby kulturalne dość wąskiego kręgu odbiorców.
samokształcenie – „samokształcenie jest pożyteczną formą spędzania czasu wolnego, polegającą na dobrowolnie i samodzielnie podjętym procesie kształcenia się w najróżnorodniejszych dziedzinach nauki, techniki, gospodarki, sztuki i kultury, zwykle nie związanych z własną pracą zawodową” [tamże, s.113]. Obecne zainteresowania kobiet są nadal niezmienne. Tak samo jak w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia tak i teraz kobiety interesują sprawy rodzinne, a mężczyzn zawodowe. Zdecydowanie uległo przewartościowaniu zainteresowania przedmiotami spełniającymi potrzeby intelektualne. W związku z powstaniem możliwości swobodnego podróżowania, gwałtownie wzrosło zainteresowanie opanowaniem języków obcych i polityką, a także kulturą bliższych i dalszych sąsiadów [Pięta J. 2004, s. 114].
amatorstwo artystyczne – „jest pożyteczną formą spędzania czasu wolnego polegającą na dobrowolnym i samodzielnym zdobywaniu i rozwijaniu umiejętności przeciwstawnych zawodowym w różnych dziedzinach sztuki. Może być uprawiane indywidualnie, np. plastyka, tkactwo, fotografowanie, filmowanie, jak i zespołowo, np. chóry, orkiestry, teatry” [tamże, s. 115]. Amatorstwo różni się od zajęć zawodowych sposobem zdobywania wiedzy i umiejętności w danej dziedzinie. Zawód zdobywa się w konkretnej szkole bądź kursach dokształcających lub przyucza się u kompetentnego mistrza, uwieńczone jest to dyplomem, zaświadczeniem lub świadectwem potwierdzającym zdobycie określonej wiedzy i umiejętności. Natomiast podejmując aktywność amatorską człowiek samodzielnie zdobywa wiedzę i umiejętności by zaspokoić swoje zainteresowania. Zakres amatorstwa jest nieograniczony. Może dotyczyć wielu dziedzin np. sztuki, rzemiosła, hodowli, techniki itp. [Pięta J. 2004, s. 114].
majsterkowanie i amatorstwo techniczne – jest najszerzej rozpowszechnioną formą spędzania czasu wolnego w społeczeństwie, szczególnie jeśli chodzi o urządzenie własnego domu. Prace ręczne przeżywają swój renesans, w krajach gdzie poziom techniczny jest największy, a maszyny i automaty wyparły rękodzieło. „Majsterkowanie i amatorstwo techniczne jest pożyteczną formą spędzania czasu wolnego polegającą na samodzielnym wykonaniu prac typu rzemieślniczego (budowlanych, stolarskich, ślusarskich, kowalskich, murarskich, malarskich, hydraulicznych, monterskich itp.) zwykle nie związanych z własną pracą zawodową” [tamże, s.117]. J. Pięta(2004) sygnalizuje dwa rodzaje amatorstwa technicznego: pierwszy to budownictwo domków letniskowych i altan działkowych, drugie to modelarstwo,
hodowla amatorska – „hodowla amatorska jest pożyteczną formą spędzania wolnego czasu polegającą na samodzielnym hodowaniu różnych gatunków zwierząt lub uprawie różnych odmian roślin w domach lub na działkach pracowniczych (rekreacyjnych) często choć nie zawsze bezinteresowne” [ Pięta J., 2004, s.119]. Do hodowli amatorskiej zalicza się hodowanie wszelkiego rodzaju ssaków, ptaków, ryb, kwiatów, krzewów i drzew. Do najpopularniejszej należy hodowla gołębi, szczególnie w śród ludności przedmieść, osad fabrycznych i wsi. W niektórych krajach istnieją organizacje zrzeszające hodowców gołębi pocztowych, organizowane są zawody i pokazy. Najszerzej jednak praktykowana jest uprawa ogródków działkowych. Tą działalnością zajmują się ludzie wszelkich zawodów i warstw społecznych. Jest również ważnym uzupełnieniem potrzeb konsumpcyjnych mniej zamożnych rodzin. Na terenach pracowniczych ogródków działkowych prowadzi się oprócz działalności produkcyjnej, różnorodną działalność wychowawczą, szkoleniową (np. kursy ogrodnictwa czy przetwórstwa),
zabawy i kontakty towarzyskie – „wśród młodzieży najpopularniejszą formą odpoczynku po nauce i pracy jest dyskoteka. Rozpowszechniają tam taniec, który jest charakterystyczny i głęboko zakorzeniony we wszystkich kulturach świata. Taniec jest wysoce pożytecznym sposobem zagospodarowania czasu wolnego, polega on na odpowiednim zestawieniu następujących po sobie ruchów ciała powiązanych rytmicznie z muzyką. Jest wiele rodzajów tańca ze względu na pochodzenie czy funkcje. Poszczególne tańce różnią się charakterystycznymi schematami ruchowymi i muzycznymi głównie rytmicznymi.” Pozostając dalej w tematyce zabaw i kontaktów towarzyskich do spędzania czasu wolnego zaliczamy również przyjmowanie gości i chodzenie w gościnę, przyjęcia weselne, zabawy w karczmie, spotkania w kawiarniach, czy różnego rodzaju klubach ( co stanowi domenę nowobogackich klas średnich i wyższych) tego typu formy charakteryzują się suto zastawionym stołem, są mocno zakrapiane, a najczęstszym tematem rozmów są plotki. Definicja zabaw i kontaktów towarzyskich brzmi „zabawy, kontakty towarzyskie to forma spędzania czasu wolnego, której pożyteczność może być bezsporna lub też poważnie kwestionowana. Polega na organizowaniu w domach prywatnych, kawiarniach, klubach, świetlicach i innych lokalach powszechnej użyteczności spotkań towarzyskich, różnorodnych rozrywek i gier, często połączonych z jedzeniem i piciem, muzyką , tańcem, prelekcją i dyskusją na dowolne tematy lub zwykłym plotkowaniem” [Pięta J., 2004 s.120 – 121].
kolekcjonerstwo – jest zarazem formą hobbystyczną i poznawczą. To gromadzenie różnego rodzaju przedmiotów użytku codziennego aż po dzieła sztuki. Kolekcjonerstwem zajmują się zarówno osoby prywatne jak i instytucje. Zbierać można wszystko, gdyż o wartości „kolekcji” decyduje intencja zbieracza, a nie rodzaj zbiorów. Jako przykład kolekcjonerstwa z wieloletnią tradycją i szerokim zasięgiem jest numizmatyka i filatelistyka. „Numizmatyka jest kolekcjonerstwem monet, a także nauką historyczną zajmującą się badaniem, opisem i systematyzacją monet i innych znaków pieniężnych oraz rozpowszechnianiem przyczyn i warunków ich powstania i użytkowania. Jest pomocna przy datowaniu zabytków archeologicznych, jak również w badaniu historii gospodarki, nauki, kultury” [tamże s. 123]. Zaś filatelistyka to gromadzenie druków i znaków pocztowych, nalepianych lub odbijanych na przesyłkach wysyłanych za pośrednictwem przedsiębiorstw pocztowych. Ta forma zbieractwa jest najpopularniejszym rodzajem kolekcjonerstwa. Tak więc zbieractwo, gromadzenie przedmiotów lub jak kto woli kolekcjonerstwo jest formą spędzania wolnego czasu polegającą na gromadzeniu przeróżnych przedmiotów według określonych ważnych dla zbieracza kryteriów
aktywność społeczna – „aktywność społeczna może przejawiać się w działaniach obejmujących zespołowe czynności każdego z wymienionych uprzednio rodzajów wczasowania. Np. pewna część amatorów sportowców, artystów, hodowców i amatorów w innych dziedzinach może równocześnie odczuwać potrzebę działalności społeczno – organizacyjnej w ramach danej grupy amatorskiej, przodować kolegom lub służyć im pomocą w poczynaniach zbiorowych zespołu. Działalność społeczna może przejawiać się w aktywności stowarzyszeń i grup wczasowych z celem samym w sobie lub też w różnorodnych stowarzyszeniach i związkach o funkcjach instrumentalnych, np. w związkach zawodowych. Aktywność społeczna stanowi bowiem zajęcie czasu wolnego, podejmowane dobrowolnie w godzinach poza pracą zawodową” [Pięta J., 2004, s.124]. W każdej formie spędzania wolnego czasu jednostki jest element społeczny, który mobilizuje jednostkę do podejmowania aktywności społecznej. Posługując się słowami J. Pięty definiuje on aktywność społeczną jako „pożyteczną formę spędzania czasu wolnego, która polega na dobrowolnym i zwykle bezinteresownym wykonywaniu różnorodnych prac na rzecz społeczeństwa poza obowiązkami zawodowymi i rodzinnymi” [tamże, s. 125].
Na sposoby spędzania wolnego czasu, a więc na jego jakość wpływają takie czynniki jak: wykształcenie, tradycje środowiskowe, stan cywilny, wiek i płeć oraz sytuacja materialna [Czajka S. 1979, s.98].
Wiele badań przeprowadzonych w tym zakresie ukazuje zależność wykształcenia do form spędzania wolnego czasu. Wraz ze wzrostem wykształcenia rośnie umiejętność lepszego i celowego organizowania czasu wolnego oraz preferowania czynnych jego form. Analizując czytelnictwo można dojść do wniosku, że poziom wykształcenia wpływa na świadomy dobór lektur literatury pięknej, popularno – naukowej i technicznej. Analogiczny związek przyczynowy ustalił A. Siciński (1967) w stosunku do uczęszczania do teatru, na koncerty symfoniczne, działalność społeczną, aktywną turystykę itp. [Czajka S.,1979, s. 98].
Duże znaczenie ma wpływ tradycji kulturowych domu rodzinnego na sposoby spędzania czasu wolnego. Jak podaje W. Marczyk (1962) za podstawowe czynniki w tym względzie uważa się korzystne warunki socjalno – bytowe, wysoki poziom społeczno – kulturalny rodziny oraz właściwą atmosferę wychowawczą domu rodzinnego. Oczywiście sytuacja odwrotna powoduje określone negatywne skutki wychowawcze. Określone wzorce i normy postępowania, zachowania i nawyki kształtują się już w dzieciństwie lub wczesnej młodości, a więc w okresie, w którym z jednej strony mamy do czynienia z większą plastycznością osobowości wychowanka, z drugiej zaś absolutyzacją wpływu środowiska rodzinnego na wychowanka [tamże s. 99 – 100].
W jaki sposób spędzamy wolny czas zależy również od stanu cywilnego jednostki. Osoby „wolne” znacznie częściej wychodzą do kina, teatru, na zabawy taneczne, częściej umawiają się z przyjaciółmi i rodziną. Osoby żonate, zamężne swój wolny czas spędzają na zajęciach przydomowych takich jak pielęgnacja ogródka, hobby.
Rzeczą oczywistą jest, że ludzie młodzi i „samotni” (tzw. Single) spędzają czas bardziej aktywnie poszukując kontaktów towarzyskich. Z kolei ludzie posiadający rodzinę potrzebę kontaktów z innymi zaspokajają w domu w gronie rodziny [Pięta J. 2004, s. 81].
Kolejną rzeczą, która wpływa na sposób spędzania czasu wolnego jest wiek. Ludzie młodzi w większym stopniu poświęcają wolny czas na kino, spacery oraz dokształcanie. Wraz z wiekiem ta aktywność maleje, a preferencjom zaczynają podlegać inne formy spędzania wolnego czasu tj. czytanie książek, oglądanie telewizji, czy majsterkowanie [ tamże s.81].
Jak wynika z wielu badań opublikowanych w literaturze, również płeć nie jest bez znaczenia. Mężczyźni znacznie częściej niż kobiety biernie wypoczywają np. oglądając sport w telewizji. Wielu mężczyzn cieszy majsterkowanie wędkarstwo bądź tzw. zajęcia amatorskie. Kobiety zaś większość swojego wolnego czasu poświęcają dbaniu o dom, pielęgnacji ogrodu, oraz jak podają dzisiejsze media zakupom w centrach handlowych [Pięta J. 2004, s. 81; portal internetowy :www.polki.com.pl, 2009].
Według S. Strumilina (1967) wysokość dochodów na jednego członka rodziny wpływa na ilość czasu przeznaczoną na poszczególne formy spędzania czasu wolnego. Podobne związki ustalił A. Siciński (1967). Wynika z nich, że korzystniejsza sytuacja finansowo – materialna łączy się zazwyczaj z kosztowniejszymi formami spędzania czasu wolnego. W sytuacji gdy dochody są niskie ludzie podejmują dodatkowe prace. Jednocześnie ten czas wolny ulega skróceniu [Czajka S. 1979, s.100].
Do triady funkcji czasu wolnego należą praca nad sobą, zabawa i odpoczynek. Jednakże praca nad sobą uznawana jest często za najważniejszą funkcję czasu wolnego, funkcję wszechstronnego rozwoju i dobrowolnego udziału człowieka w życiu społecznym. Zajęcia kształcące, realizują funkcję wszechstronnego rozwoju człowieka. Obejmują nabywanie wiadomości i umiejętności, ale ponadto oddziałują na całą osobowość człowieka poprzez rozwijanie inteligencji, wyobraźni, smaku artystycznego, poczucia moralności a także nabywanie, korygowanie i wzmacnianie postaw i przekonań oraz zdobywanie umiejętności [Pięta J. 2004, s.52].
Dlatego, iż praca nad sobą jest niezmiernie ważną funkcją wolnego czasu warto poświęcić jej najwięcej uwagi. Można ją rozpatrywać w trzech aspektach: wychowawczym, zdrowotnym i kulturotwórczym. Praca nad sobą to samodoskonalenie, a w tym głównie podejmowane w czasie wolnym samodzielne zajęcia kształcące. Znaczenie wychowawcze pracy nad sobą w czasie wolnym polega na zdobywaniu wiedzy, umiejętności, poszukiwaniu własnego miejsca w społeczeństwie. Jest zatem kształceniem i wychowaniem, w tym głównie samokształceniem i samowychowaniem. Pojęcie kształcenia obejmuje nie tylko wdrażanie człowieka w odpowiedniego rodzaju umiejętności (ruchowe, techniczne, artystyczne, umysłowe) i nie tylko przekazywanie mu pewnego zasobu wiedzy ale ponadto oddziaływanie na całą osobowość ludzką. Kształcenie dotyczy całej pełni fizycznej i duchowej człowieka.
Na podstawie powyższego możemy ustalić przesłanki znaczenia wychowawczego pracy nad sobą w czasie wolnym, tj. efekty kształtowania osobowości w toku zajęć rekreacyjnych [Pięta J., 2004 s. 55].
Tabela 3. Znaczenie wychowawcze pracy nad sobą jako funkcji czasu wolnego
źródło:( Pięta J.,2004 s. 56)
Modyfikacja cech osobowości | Charakterystyka | |
Wpływ pracy nad sobą na osobowość wewnętrzną jest pozytywny lecz zróżnicowany i zindywidualizowany. Jednym z wariantów mogą być zmiany: | Temperamentu | zwiększenie ekstrawersji, emocjonalności, towarzyskości i wytrwałości, a zmniejszenie introwersji, impulsywności, reaktywności emocjonalnej |
Inteligencji | zwiększenie zdolności logicznego myślenia i celowego działania oraz krytycznej oceny wyników własnej działalności | |
Potrzeb | racjonalizowanie indywidualnego systemu znaczeń przypisywanych celom kształtującym indywidualne potrzeby | |
Motywacji | skuteczniejsze opanowywanie popędów i przesunięcie charakteru motywacji z obszaru nieświadomych ku świadomym | |
Postaw | ograniczenie postaw egoistycznych i poszerzenie obszaru postaw pro społecznych, w tym altruistycznych | |
Wartości | zwiększenie wrażliwości społecznej, obowiązkowości, bezinteresowności, odpowiedzialności, sumienności, poczucia sprawiedliwości i sumienia | |
Zewnętrznej | poprawa wyglądu zewnętrznego jednostki oraz wydolności i sprawności fizycznej ustroju |
Wynikająca z zainteresowania i zamiłowania podejmowana dobrowolnie praca nad sobą charakteryzuje się często wysiłkiem i wyrzeczeniem oraz może być związana z podjęciem odpowiedzialnego zadania. W takim przypadku ma ogromne znaczenie wychowawcze. Dlatego zajęcia kształcące podejmowane w czasie wolnym stanowią wydatną pomoc w rozwoju osobowości oraz w doskonaleniu się w wybranej dziedzinie wiedzy, sztuki, techniki, życia społecznego i kultury fizycznej [Pięta J. 2004, s. 56].
Znaczenie zdrowotne pracy nad sobą w czasie wolnym ma również niebagatelny wymiar. Jak wiadomo o osobowości człowieka decyduje jego zdrowie fizyczne i psychiczne. Dwie spośród pięciu współczesnych form spędzania czasu wolnego, w których udział elementów pracy nad sobą jest co najmniej znaczny, mają kapitalny wpływ na zdrowie. Należy do nich turystyka i sport [tamże, s.57].
Walor zdrowotny zarówno turystyki jak i sportu zawiera się w aktywności ruchowej, która jest atrybutem tych form aktywności rekreacyjnej. Aktywność ruchowa pozwala człowiekowi przez długi czas utrzymywać wysoki poziom sprawności i wydolności ustroju. Czynne uprawianie turystyki i sportu wynika z konieczności przeciwdziałania negatywnym skutkom ciągłego ograniczania aktywności ruchowej członków współczesnych społeczeństw. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy są zmieniające się warunki pracy zawodowej i życia pozazawodowego. Tak oto postęp techniczny, czyniąc pracę zawodowa coraz lżejszą i poprawiając warunki życia pozazawodowego, powoduje zmniejszenie aktywności ruchowej człowieka niezbędnej do podtrzymania jego wydolności fizycznej. W ramach zajęć rekreacyjnych, głównie poprzez wysiłek fizyczny i ruch w sporcie i turystyce, należy pracować nad utrzymaniem sprawności fizycznej i wydolności własnego organizmu [Pięta J., 2004 s.58]. Tabela 4 wskazuje negatywne skutki braku ruch i pozytywne aktywności ruchowej.
Tabela 4. Znaczenie zdrowotne pracy nad sobą jako funkcji czasu wolnego źródło: (Pięta J., 2004 s.59)
Aktywność ruchowa | Skutki |
Mała | Obniżenie się wydolności fizycznej organizmu i upośledzenie jego przystosowania do zmiennych warunków życia. Zmniejszenie się maksymalnej minutowej pojemności serca i tendencja do zapaści ortostatycznej (omdlenia przy przyjmowaniu pozycji pionowej). Zaburzenia w funkcjonowaniu układów wewnętrznych. Otyłość, która pociąga za sobą ryzyko wielu schorzeń. Przyspieszenie procesów starzenia się organizmu. |
Duża | Uzyskanie i utrzymanie wysokiej sprawności fizycznej i zdrowia oraz zdolności ciągłego przystosowywania się do zachodzących zmian. Szansa uzyskania wysokiej wydolności fizycznej istnieje tylko do 20 – 25 roku życia. Jeżeli w okresie tym w wyniku dużej aktywności ruchowej osiągniemy wysoką wydolność fizyczną, uzyskamy pomyślną perspektywę zachowania jej do późnej starości, pod warunkiem nawet umiarkowanej lecz stałej aktywności. |
Warto również dodać, że szczególne szerokie perspektywy zachowania wysokiej wydolności fizycznej społeczeństwa w zmieniającym się środowisku życia, utrzymania wysokiej sprawności fizycznej i zdrowia, ciągłego przystosowywania się do zachodzących zmian, stwarza edukacja permanentna w kulturze fizycznej [Pięta J. 2004, s. 60].
Znaczenie kulturotwórcze pracy nad sobą w czasie wolnym, polega na upowszechnianiu i wzbogaceniu kultury. Upowszechnianie i wzbogacanie kultury w ramach zajęć rozwijających czasu wolnego dokonuje się w sposób aktywny, społeczny i zindywidualizowany. Przedstawia to tabela 5 [tamże, s.60].
Tabela 5. Sposoby upowszechniania i wzbogacania kultury w pracy nad sobą w czasie wolnym źródło: (Pięta J. 2004 s.61)
Sposoby | Charakterystyka |
Aktywny | Aktywność jej twórców i odbiorców rozbudza wrażliwość intelektualną i uczuciową człowieka i prowadzi do wywołania aktu odtwarzania lub tworzenia nowych wartości kulturalnych. |
Społeczny | Twórczość kulturalna dotyczy znanych i powszechnie uznanych zawodowych artystów oraz szerokich kręgów społecznych, w szczególności amatorskiej, bezimiennej twórczości ludowej, dzięki czemu rozszerza się krąg twórców, a ich dzieła docierają do różnych warstw społecznych – następuje upowszechnienie i wzbogacenie kultury. |
Zindywidualizowany | Za przyczyną pracy nad sobą w dziedzinie kultury staje się ona sprawą osobistą jej miłośników, w niej i przez nią zaczynają realizować jakąś część swojego życia, swej osobowości. |
Z punktu widzenia indywidualnego twórcy i odbiorcy kultury kapitalną funkcją pracy nad sobą w dziedzinie kultury jest to, że kultura za jej przyczyną staje się sprawą osobistą jej miłośników, w niej i przez nią zaczynają realizować jakąś część swojego życia, swej osobowości. Ich styl życia coraz bardziej nasyca się treściami i formami kultury [Pięta J., 2004 s. 61].
Kolejną funkcją czasu wolnego jest zabawa. Zabawa jest formą aktywności człowieka.
Jest ona radosną aktywnością ciała lub umysłu ludzkiego oraz czynnością podejmowaną dla radości samej w sobie [Sachs M.1972,1987, w:Baran Z.,1998 s.37]. Zabawa jest rodzajem aktywności człowieka, która w rozmaitych formach przewija się przez całe życie [Przetacznik – Gierowska M.1993 w: Baran Z. 1998,s. 36-37].
Zabawa stwarza niezliczone okazje do podejmowania aktywności, doznawania radości, pewności siebie, poczucia przydatności, a nawet niezbędności. Jest ona czymś nadzwyczajnym, niepojętym wręcz, dziwnym, magicznym, skoro sprawia, że rzeczy niemożliwe za jej sprawą staje się możliwe [Minczakiewicz E.M., 2006, s. 97].
W. Okoń (1987 r.) podkreśla, że osobowością zabawy jest równoczesne istnienie dwóch kategorii rzeczywistości: jednej autentycznej, prawdziwej z którą człowiek nigdy nie przestaje się liczyć, i drugiej – fikcyjnej, która odpowiada warunkom, jakie potrzebne są do odgrywania jakiejś zabawowej roli.
Zabawa niesie ze sobą bogactwo treści społecznych i psychicznych, posiada wieloraki sens i spełnia ważną rolę w życiu każdego człowieka. Możemy wyodrębnić kilka najważniejszych ról zabawy w psychicznym i społecznym życiu człowieka. Pierwszą z nich jest przedłużenie młodości, polegające na upodabnianiu się ludzi dojrzałych do młodzieży i dzieci co pozwala zachować zdrowie i sprawność fizyczną. Jednak przesada w tym zakresie obniża odpowiedzialność rodzinną, zawodową i społeczną. Kolejną rolą zabawy jest przystosowywanie do życia. Zabawa ułatwia człowiekowi dźwiganie ciężarów dnia codziennego, pozwala spojrzeć na trudy życia z innej perspektywy, podejmować obowiązki dnia codziennego z optymizmem i wiarą w siebie. Następnie – zaspokajanie potrzeby prestiżu – każda forma pożytecznego zagospodarowania czasu wolnego dodaje ludziom prestiżu ale szczególnie prestiżowe jest uczestnictwo w kulturze poprzez korzystanie z teatrów, filharmonii oraz odwiedzanie muzeów i wystaw dzieł sztuki. Ostatnią rolą zabawy w życiu człowieka jest pozytywny wpływ na pracę zawodową i wykonywanie innych obowiązków. Przejawia się on w odtwarzaniu energii fizycznej i psychicznej oraz rozciąganiu pożądanych społecznie elementów gry na dziedzinę życia praktycznego [Pięta J., 2004 s.45-46].
Ostatnim z triady funkcji czasu wolnego jest odpoczynek. Istota odpoczynku polega na odreagowaniu zmęczenia i znużenia utrudniających lub uniemożliwiających prawidłowe funkcjonowanie ustroju, a tym samym zapobieganiu powstawaniu szeregu niebezpiecznych chorób [tamże, s. 30].
Odpoczynek jest jedną z podstawowych form czasu wolnego, wykorzystanego dla odnowienia sił fizycznych i psychicznych. Ważną funkcję w rytmie dobowym spełnia odpoczynek bierny, głównie w postaci snu nocnego, jego regularność i właściwie dla każdego wieku rozmiary są podstawą regeneracji sił. Drugą postacią odpoczynku jest odpoczynek czynny polegający na wypełnieniu czasu wolnego aktywnością dowolną, którą lubimy, ale która zarazem stanowi przeciwwagę dla zajęć szkolnych czy pracy zawodowej [Okoń W. 2004 s.283].
Wyróżniamy kilka warunków dobrego odpoczynku. Pierwszym z nich jest własne mieszkanie – każdy powinien mieć własny kąt, możliwość urządzenia go według własnych upodobań, gdzie czułby się bezpieczny, odizolowany od wszelkich natrętów. Drugim jest kontakt z przyrodą. Najwartościowszy jest odpoczynek na świeżym powietrzu. Przyjazne środowisko to: słońce, woda, zieleń, świeże powietrze i przestrzeń. Kolejnym warunkiem dobrego odpoczynku jest życzliwość – kultura codziennych kontaktów w rodzinie, zakładzie pracy, w sąsiedztwie i w miejscach publicznych, wykluczenie arogancji, nacisków i wymuszeń. Następnie – bezpieczeństwo socjalne – brak troski o byt własny i najbliższych, który zapewnia posiadanie stabilnej pracy i zarobków, pozwalających mężczyźnie zapewnić rodzinie godziwe warunki życia. Ostatnim warunkiem dobrego odpoczynku jest satysfakcja z dobrze wykonanej pracy. Przesycenie początku odpoczynku atmosferą zakończonego dzieła powoduje, że zadowolenie z dobrze wykonanej pracy przenosi się w sferę odpoczynku i gwarantuje jego pomyślność [Pięta J. 2004,s. 38-40].
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.